Friday, June 11, 2021
Mensagen ba ema sira ne'ebé luta iha liña ida, hamotuk ho povu
Thursday, May 13, 2021
POLITÍKA NE'E LIXU KA FO'ER?
Hakerek Nain : Kalisubun Uma Mahon Aprende : Forsa Humanista Timor- Leste |
- Politíka tenke iha étika no morál
- Kontradisaun husi parte seluk hatete politíka la hola parte iha étika no morál
- Koñesementu sobre administrasaun estadu ka nasaun (hanesan sistema governu no fundamental governu).
- Asuntu no asaun (programa, estratejia, tatika nst), kona-ba nasaun no governu.
- Program ka maneira asaun hodi hasoru no resolve problema.
- Politíka ne'e perkupasaun aranjamentu moris hamotuk. Investiga sistema no baze governu, programa no asaun hamotuk.
- Politíka ne'e prekupasaun área intelektual (koñesimentu) no mós praksis (asauan hodi hasoru buat ruma).
Every craft and every investigation, and likewise every action and decision, seems to aim at some good; hence the good has been well described as that at which everything aims.
Observation shows us, first, that every city [polis] is a species of association, and secondly, that all association come into being for the sake of some good for all men do all their acts with a view to achieving something which is, in their view, good. It is clear therefore that all association aim at some good, and that the particular association which is the most sovereign off all, and includes all the rest, will pursue this aim most, and will thus be directed to the most-sovereign of all goods. This mos sovereign and inclusive association is the city [or polis], as it is called, or the political association.
it now remains for us to see how prince must govern his conduct towards his subjects or his friends. I know that his has often been written about before, and so I hope it will not be thought presumptuous for me to do so, as especially in discussing this subject, draw up an original set of rules butsince my intention is to say something that will prove of practical use to the inquirer, I have thought it proper to represent things as they are in real truth, rather than as they are imagined.
Many have dreamed up republics and principalities which have never ih truth been know to exist; the gulf between how one should live and how one does live is so wide that a man who neglect what is actually done for what should be done learns the way to self-destruction rather than self-preservation. The fact is that a man who wants to act virtuously every way necessarily comes to grief among so many who are virtuous, therefore if a prince wants to maintain his rule he must learn how not to be virtuous, and to make use of this or not according to need.
So, living aside imaginary things, and referring only to those which truly exist, I say that whenever men are discussed (and especially princes, who are more exposed to view), they are noted for various qualities which earn them either praise or condemnation. Some, for example, are held to be generous, and other me miserly (I use the Tuscan word rather than the word avaricious: we call a man who is mean with what he possesses, miserly, and a man who wants to plunder other, avaricious). Some are held to be benefactors, others are called grasping; some cruel, some compassionate; one man faithless, another faithful; one man effeminate and cowardly, another fierce and courageous; one man courteous, another proud; one man lascivious, another pure; one guileless, another crafty; one stubborn, another flexible; one grave, another frivolous; one religious, another skeptical; and so forth, I know everyone will agree that it would be most laudable if a prince possessed all the qualities, or observe them completely. So, a prince has of necessity to be so prudent that he knows how to escape the evil reputation attached to those vices which could lose him his state, nad how to avoid those vices which are not so dangerous, if he possibly can; but, if he cannot, he need not worry so much about the latter, and then, he must not flinch from being blamed for vices that are necessary for safeguarding the state. This because, taking everything into account, he will find that some of the things that appear to be virtues will, if he practices them, ruin him, and some of the, things that appear to be vices will bring him security and prosperity.
- Intrese di'ak presiza dezenvolve kada individual no kada sidadaun tenke konsiente katak objetivu no prezensa lolo'os husi ema mak atu halo di'ak. Kada ema individual maka iha hanoin di'ak, asaun di'ak no halo di'ak ba ema hotu, nune'e sei forma sosiedade ba intrese komum.
- Iha parte seluk, estadu presiza realize nia funsaun hanesan dezenvolve instrusaun hamotuk hodi atinji moris di'ak hamotuk. Tuir lolo'os asaun konkretu ne'e halo husi ema ne'ebé ka'er podér, governante, prezidente, deputadu/a no ajente politíka sira. Moris di'ak hamotuk ne'e sai rekezitu absoluta kada aktividade politíka, moris di'ak ba ema hotu la'os moris di'ak ba individual no grupu, maka intrse komu sei bele akaontese. Konsekuénsia; buat hotu tenki halo ba intrse komum.
- Esforsu moris diak hamotuk ne'e tenke actus humanu, sentidu katak esforsu ho komprensaun hahu husi sidadun Tmor oan, nune'e sidadun hotu-hotu bele fó nia konribuisaun ba desizaun politíka ukun nain sira.
- Departamentu Edukasaun no Kultura, Disionariu Bahasa Indonesia, Jakarta, Balai Pustaka, 1988, Pajina 694.
- Yayasan Cipta Loka Caraka, Ensiklopedi; Populer Politik pembangunan Pancasila, Jakarta, Cipta Cakra, 1984, pajina 151.
- (NE, 1094a 1-5).
- (Politics, 1252a 1-5)
- (II Principe Bab XV)
- Machiavelli, II Principe XV
- Bdk Lawrence Stone 1972, the Causes of the English Revolution 1529-1642, Pajina 58
Thursday, May 6, 2021
LIDERANSA LORI SIRA POZISAUN HODI HALO ASAUN OBRIGATORIU (SISTEMA DITADURA) PERKOSA DEMOKRASIA
Hakerek husi Naran : Natalino de Jesus Eskola : Universidade da Paz Fakuldade : Ciensia Sosiais e Humanas Depertamentu : Relasuan Internasional |
Artigu 1 (Repúblika)
1) Repúblika Demokrátika Timór-Leste katak Estadu ida-ne’ebé demokrátiku, soberanu, ukun-an no ida-mesak, hari'i hosi povu nia hakarak no iha respeitu ba dignidade ema moris idaidak nian.
Artigu 2 (Soberania no konstitusionalidade)
1) Soberania haktu'ur metin iha povu , ne’ebé hala’o soberania ne’e tuir Lei-Inan haruka.
2) Estadu hakruuk ba Lei-Inan no lei-oan sira.
3) Lei-oan sira no hahalok seluk tan hosi Estadu no kbi'it autoridade lokál sira-nian foin sai válidu wainhira sira la’o tuir duni Lei-Inan haruka.
4) Estadu rekoñese no valoriza norma no lisan rai-Timór nian ne’ebé la’ós kontra Lei-Inan no mós lejizlasaun seluk tan ne’ebé ko’alia kona-ba direitu ne’ebé mai husi lisan no toman.
No mos Artigu 6 (Objectivu Estadu nian)
Estadu nia objetivu fundamentál sira maka ne’e:
a) Defende no garante nasaun nia soberania;
b) Garante no promove sidadaun sira-nia direitu no liberdade fundamentál, no respeitu ba Estadu nia prinsípiu kona-ba direitu demokrátiku;
c) Defende no garante demokrasia polítika no partisipasaun populasaun nian kona-ba rezolusaun problema nasionál sira;
d) Garante dezenvolvimentu ba ekonomia, ba progresu siénsia no téknika;
e) Harii sosiedade ida-ne’ebé hatuur iha justisa sosiál, hodi hakiak sidadaun sira-nia moris di’ak ba isin no ba klamar;
Covid-19 hanesan Virus ida ne'ebé Global Mundu Preokupa Tamba ne'e Nasaun hotu-hotu Halo Relasaun Bilateral , Rejionál no Multilater atu halo Kombate ba Virus Covid-19. Kompresaun ba virus korona Tuir OMS, virus korona hanesan família bo'ot ida ne'ebe bele kauza moras iha animál ka ema. Iha ema, virus koronativu oin-oin kauza infesaun respiratóriu sira, hahú husi tempu malirin baibain to'o moras maka'as, hanesan Médiu Oriente Respiratory Syndrome (MERS) no Severe Acpiratory Syndrome (SARS). virus korona foin lalais ne'e kauza moras ida ne'ebé OMS hanaran moras koronavírus 2019 (Covid-19). Koñesimentu kona-ba Surtu Covid 19 ne'e mak moras hada'et ne'ebé kauza husi vírus corona. Moras foun ne'e ita la hatene molok surtu ne'e mosu iha Wuhan, Xina, iha fulan-dezembru tinan 2019. Agora surtu Covid-19 ne'e nudar pandemia ida ne'ebé afeta nasaun barak iha mundu tomak, ne'ebé infetadu ona ema liu millaun 16.5 no mate ona liu 645,000 iha mundu tomak Tuir dadus husi OMS.
Pandemia koronavirus sai hanesan emerjénsia mundiál ne'ebé a'at liu, ne'e ita hasoru ona sintoma COVID-19 nian Tuir OMS, hatudu sintoma sira ne'ebé komún liu kona-ba COVID-19 maka: isin manas, me'ar maran, biar sintoma sira seluk ladún normál no bele afeta pasiente balun: moras no sente moras ne'ebé sai hanesan hena moras ne'ebé labele da'et tanba kakorok moras ka i'is la diak. "Sinais hirak ne'e baibain moderadu no gradualmente komesa menuz. Ema balun ne'ebé infetadu ho sintoma klot tebes," dehan WHO.
Bajeia ba Vírus Covid-19 mak Estadu Timor-Leste Preokupa no halo Prevesaun, hamutuk ho nia Sidadaun hotu luta kontra hasoru Virus Covid-19. Tuir. Regulamentru ne'ebé Mak WHO hasai. Bajeia ba Implikasaun hirak ne'e hotu mak lori Povu Timor-Leste senti hahu Husi Ukun an to'o iha Situasaun aktual Agora Senti la Liberdade iha Estado RDTL🇹🇱🔞
iha Referensia Livru Revolusaun Demokrasia sita Pontus importante balun; “Poder Universal Espiritu no Valor Universal Reprezenta Dalan Demokrasia; Apresiasaun ba umanidade, Justisa, Honestidade, Liberdade no Dame”🤔
Maibé realidade povu senti Diferente Lideransa Sira nia Asaun iha Situasaun Aktual🤔
Modelu; Timor-Leste mós sei sai Referensia ida tan Hanesan ho Estadu Myenmar (Sistema Ditadura Militár), se wainhira kontinua Obrigatoriu ba nia Sidadaun sira (Sistema Ditadura) hanesan Ukun na'in sira husi Lideransa VIII Governu jilid II hamutuk Partidu 3 (FRETILIN, PLP no KHUNTO-Maioria Parlamentu Nasional Agora) ho PNTL ne'ebé mak Lidera Husi Komandante Jerál Faustino da Costa. Husi Obrigatoriu ne'ebé mak Governu dekreta iha Lei SS nian, Tuir Dalan Demokrasia Governu Rasik la Valoriza Dalan Demokrasia hanesan pontus hirak ne'ebé Sita ona Iha Leten katak Justisa la Vale ona ba ema boot sira, la honestidade, la liberdade no Dame sei la Akontese Tamba Lideransa sira nia Ambisaun ho EGO Hafahe Relasaun.
Husi Lei inan KRDTL Hakerek Mómos hahú husi artigu 1 to'o 170 laiha Lei ida mak Obriga Nia Sidadaun ho Maneira Ditadura, Konfuzaun ba lideransa Ejekutivo Lejislativu la iha Kapasidade atu Halo Analizasaun Politikus halo Komparasaun ba lei inan ne'ebé Konsagra ona iha KRDTL seraque Sidadaun fiar Lei Inan ne'e ka fiar ba Lei Oan ne'ebé Hamosu Duvidas?
Produs Lei Oan barak maibé Laiha Apar ho Kondisaun ho Situasaun natureza Timor-Leste Nian hamosu Lei Oan Barak tanba iha Interese Pesoal, Grupu nian la'ós Mosu Tamba Interese Komún 🚷
Keta lori Poder Uza Politikus hodi Perkosa Demokrasia👍🏻
Aristotle nia teoria polítika ne'e esforsu ida ne'ebe sidadaun sira foti atu realiza Interese ba komun nian.
Oinsá Povu fo Apresiasaun ba Governu nia Responsabilidade maibé Povu Nafatin Iha Sofrimentu Nia Laran.
Hino Nasionál Pátria² 🇹🇱
Terra Livre Povu Livre
Maibé Tamba Sah Ha'u Nain ba Timor 🇹🇱 Nafatin Kontinua la Livre iha Ha'u Rai Lulik RDTL 🇹🇱🤔
Problem?
Reaction?
Solution?
“:Amu Papa Nia Liafuan Hatete Katak labele Fo Fatin ba Grupu Mafioso sira atu Aproveita Covid-19 ne'e hodi Manán sira nia Interese” 🔇
Problema Estadu Nian Konta mós ho Povu atu fo Apresiasaun ba Governu nia Responsabilidade ho Interese Estadu nian maibe keta halo Povu nafatin iha Sofrimentu nia Laran.
Lori le’e nain sira nia hanoin atu halo analizasaun ba Diferensia Ideas entre Líderansa Rua Husi Timor-Leste ho Indonézia.🇹🇱🇮🇩
1. PM Timor-Leste (Sr. Taur Matan Ruak) Hatene Tamba Covid-19 Dezenvolvimentu Paradu🇹🇱
2. Tuir PR Indonézia (Sr. Jokowidodo) Nafatin Implementa EE maibé Dezenvolvimentu Rai laran kontinua La'o🇮🇩
Husi Problema Hirak ne'ebe mak hakerek na'in sita ona Iha Leten, ho nune'e hakarak atu sujere ba Autoridade Sira ne'ebe mak iha Komepetesia boot hodi Foti Desizaun tenke iha Aprosimasaun no konkordansi entre Líderamsa ho Sidadaun hodi foti Desizaun ida ne'ebé Kolektivu; Profesional, Kredivel, Justu, Justisa hanesan, Honestidade no hanoin ne'ebé ke ema hotu Satisfas no Dame iha Nasaun Demokrátika RDTL🇹🇱. No atu Sujere ba Lideransa Sira labele Uza Sistema lideransa Autokratiku tamba uluk Avo no Paí Mãe balun prontu mate no oferese sira nia isin no Ran fakar ba rai hodi Ohin loron Nasaun ne'e Livre hanaran RDTL tamba ne'e husu ba Ukun Nain Sira presiza Estuda tan no analiza Fila fali hodi halo Refleksaun ba Sistema Demokrasia ida Agora.
Saturday, April 24, 2021
Sistema Edukasaun Falla iha Covid-19
Fontes: Foto Foti Husi Google |
Importante tenki halo investimentu sériu ba eduksaun ho kualidade tuir extanderizasaun internasionál (longu prazu). Fó subsidi ba estudante la granitia kualidade edukasaun, bele hatete situasaun ne'e kurtu prazu.
Oinsá atu implementa sistema ida ne'ebé di'ak, nune'e estudante hahú husi infantìl to'o ensinu superiór, bele iha aprendizajen ne'ebé di'ak maské EE no SS. Ida ne'e mak preoridade ba situasaun agora hodi fó impaktu pozetivu no mudansa tuir situasaun Covid-19, liliu iha EE no SS, maibé governu la halo mudansa tuir espetativa situasaun agora.
La bele Deskuti de'it fó subsidi ba estudante, ida ne'e la fó impaktu pozetivu ba prosesu aprendizajen no konesimentu estudante nian maibé tenke deskuti sistema kuriklum ne'ebé di'ak, hodi fó alternativu ba prosesu aprendizajen estudante nian iha EE no SS ho situasaun pandemia covid-19.
Situasaun pandemia Covid-19 nune'e gobernu hamosu EE no SS besik Tinan ida ho balun, maibé governu liu husi ministéiru edukasaun, ministeiru ensinu superior eh parlamentu nasional lada'uk deskute hodi fo alternativu ida ne'ebé efetivu no efisiente ba prosesu aprendizajen Estudante nia hahu husi infantil to'o ensinu superior. Misnistériu Edukasaun konsege implementa progrma "eskola ba uma" maibé progrma ne'e la efetivu no efisiente ba Estudante nia prosesu aprendizajen tamba estudante balu hela iha área rurais (la iha TV, la eletrisidade, la Telefoni, la iha rede internét, no la iha livru) ho kestaun hirak ne'e prejudika estudante nia prosesu aprendizajen iha programa "eskola ba uma". Progrma hirak ne'e prioridade liu ba ema ne'ebé iha kapitál (modal), ida ne'e hola parte ba konseitu edukasaun kapitalizmu nune'e hamosu diskriminasaun ba humanu ne'ebé la iha kapitál (modal). Teoria Paul Ferreira mós hatete edukasaun kapitalizmu ne'e paz parte ba explorasaun.
Tuir edukasaun popular ne'ebé durante ne'e Forsa Humanista Timor-Leste implementa mai ho nia prinsipiu no filozofia "edekasaun tenki hanesan ba ema hotu", la iha diskriminasaun husi ema ba ema. Sé kuando iha ona diskriminasaun mak iha ona intrese husi groupu elit (klase alta), do que intrese povu ai-leba (klase baixu).
Situasaun pademia Covid-19 nune'e Gobernu hamosu rezolusaun EE no SS, hetan aprovasaun husi Parlamentu Nasional no dekereta husi Prezidente da Repúblika nune'e fó inplikasaun ba sistema Edukasaun mais falla liu, tambá antes ne'e la halo preparasaun iha Tinan hira liu ba. Ho situasaun pandemia Covid-19 estudante abandona sira nia aprendizajen to'o tempu exame ba simu deit kertas ne'ebé forma ho perguntas (importantete fó resposta ba kertas nune'e bele naik klas). Situasaun ida ne'e la forma estudante atu sai Krìtiku, kreativu, analítiku, produtivu no inovativu.
Husi artigu simples ida ne'e, hakerek nain la halo auto defeza ba opozisaun no la halo mós auto defeza ba governu, maibé hahù kedas primeiriu governu konstitusionál to'o VIII governu konstitusionál la halo investimentu sériu ba Edukasaun
Hakerek husi Kalisubun
#Edukasaun_falla_iha_Covid19
Monday, April 19, 2021
KUDA AI-HORIS HORTIKULTURA UZA HIDROPONIK
A. Introdusaun
Hidroponik sai hanesan kultura ida ne'ebé kuda ai-horis uza deit be'e no la uza rai ka lahan ne'ebé mak luan. Kuda ai-horis uza sistema hidroponik la dun presiza be'e ne'ebé mak barak no rai ka fatin ne'ebe luan. Sistema hidroponik presiza uza be'e ne'ebé mak efisen.
Hidroponik ho lia fuan (Inggris; hydroponic), no mai husi lia fuan Yunani hydro nia signifika katak "be'e" no ponos nia signifika katak "servisu" hidroponik mos sai hanesan sailless culture ou kultura ai-horis ida ne'ebé kuda uza deit be'e no kuda la presiza rai, sai hanesan parte ida mos husi media ai-horis (soilless).
Intendimentu hidroponik mós iha tékniku ne'ebé presiza kuda ho didi'ak, no ai-horis mós presiza nutrisaun ne'ebé diak no subsiente, husi intendimentu ida ne'e ita hare téknika ne'ebé mak kuda tuir sistema hidroponik no ita ema presiza tau pupuk ba ai-horis ne'ebe mak kuda tamba ai-horis presiza nutrisaun ne'ebé mak diak hodi bele halo mudansa ba nia an no sai bo'ot. Ai horis ne'ebé mak kuda sempre moris ho diak wainhira nutrisaun (adubus organiku) ne'ebé ita fo subsiente.
Kultura ai-horis ne'ebé uza sistema hidroponik katak kuda ai horis la uza rai ka lahan uza deit be, hakerek iha buku ida ho titulu Sylva Sylvarum no ema ne'ebé mak hakerek naran Fransisco Bancon hakerek iha tinan 1627 buku ne'e hakerek iha tinan ida depois nia mate. Téknika kultura ai-horis no be'e sai hanesan peskiza ida ne'ebé popular iha tempo ne'eba to'o agora, iha tinan 1699 John Woodward koko halo mudansa ba kultura be'e ho spearmit, nia hetan duni no lori ai-horis nia fontes husi be'e ne'ebé kontamina ho nutrisaun halo ai-horis moris diak liu, ai horis sira ne'ebé uza be'e no rai. Komodite ne'ebé mak uza hodi halo kuda iha terreno mak hanesa modo mutin, kankun, alfase, tomate no komodite sira seluk.
Nutrient film techin (NFT), sai hanesan tipo especial ba hidroponik, ne'ebé primeire ves mosu iha nasaun Inggris iha tinan 1960 no sai konesidu liu iha tinan 1970, hanesan aktividade komersial. Baze konsietu NFT sai hanesan metode kultura ba ai-horis ho nia abut, moris depende ba dalas nutrisaun ne'ebé halo sirkulasaun, no ai horis moris presiza be'e, nutrisaun ho oksigen neebe mak barak (Dr. A.J Cooper di Glasshouse Crops Research Institute, Littlehampton, Inggris 1960).
Ai-horis ne'ebe mori iha dalas polyethylene ho nia abut hoban iha be'e laran ne'ebé enxe larutam nutrisaun no halo sirkulasaun beibeik ba beibeik ho makina bomba. Fatin ne'ebé enxe larutan nutrisaun, ai-horis moris aumenta ba beibeik ho larutan nutrisi no styeofoam. Ai-horis nia abut mos presiza oksigen atu nune'e ai-horis mos moris normal.
Iha valor ne'ebé diak uza NFT, iha parte seluk mos fasil atu halo kontrola ba ai-horis ne'ebé mak moris, no fasil ai-horis atu hetan lalais be'e. Ai-horis ne'ebé presiza nutrisaun ho konsentrasun larutan nutrisaun fo tuir ai-horis nia tinan no tipu ai-horis nian, presiza hare ba ai-horis nia periode ne'ebé moris lalais ka kleur, mais diak halo pratika eksprimen ho variavel, no halo kontrola ba ai-horis atu nune'e ai-horis moris ho diak no hasa'e produsaun high planting density.
B. Equipamento ho Material
Antes atu kuda ai-horis tuir sistema hidroponik prepara Equipamento ho material mak hanesan tuir mai ne'e;
1. Agua mamuk
2. Kafé kulit
3. Rai henek bele mos uza esponza ne'ebe aat no
Paralon masa
Prosesu halo;
1. Uza tiduk oan tesi aqua mamuk halo kotu ho nia altura 11 cm.
2. Uza pregu tu halo kuak ki'ik ko’an iha aqua nia kidun, atu nune'e be'e ne'ebé mak rega bele sai no modo nia abut bele foti nutrisaun neebe mak iha akuak ida ne'ebe kalsu iha okos.
3. Sunu kafé kulit halo motuk.
4. Mistur hamotuk rai henek ho kafé kulit ne'ebé sunu tiha ona, nune'e rega ba áqua mamuk ne'ebé prepara tiha ona.
5. Bibit fini ne'ebe mak prepara tiha ona.
Fontes; foto foti husu google |
Bibit modo mutin nia musan ba raihenek ho kafe kulit sunu ne'ebé prepara tiha on iha áqua, bibit modo mutin musan 2 ka 3 ba aqua neebe mak prepara tiha ona nune'e rega.
D. Manutensaun;
1. Rega
2. Fo adubasaun anorganika
E. Fo Adubus Anorganika
Tau nutrisaun ba ai-horis ne'ebé ita kuda tamba ai horis ne'ebé ita kuda uza sistema hidroponik no ai-horis nia moris grantia de'it ba nutrisaun ne'ebé mak ita fo. Nutrisaun ne'ebé mak atu tau ba ia-horis mak hanesan; TSP 5 gram, UREA 5 gram, KCL 5 gram, MPK 5gram, no SANDASIL 5 gram, kahur hamotuk pupuk oin 5 ba masa gerigen 5 L, kada pupuk ida ho 5 gram.
Ai-horis moris to'o loron 12, nia tahan 3 no nia altura 5 cm bele tau ona pupuk ba ai-horis atu nune'e bele sustenta ai-horis nia moris too bo'ot, kada loron 3 tenki tau fali pupuk ba ai-horis tamba liu loron 3 nutrisaun ne'ebé iha ai-horis uza hotu ona
No áqua ida kalsu netik iha áqua ida neebe ita kuda ai horis ba (bele hare imagen iha leten), atu nunee pupuk ne'ebé ita rega nia larutan nutrisaun la bele sai hotu ba rai, no aqua ida ne'ebé kalsu iha okos tenki halo kuak para oksigen ou sirkulasaun ar bele tama.
F. Kolheita
Kolheita hanesan ultimo aktividadade nian ne'ebé ita hala'o hodi kolheita ba modo mutin ne'ebe mak kuda. Antes atu kolheita modo mutin tenki hare lai ba idade ai horis nian ne'ebé mak moris to'o loron 60 no hare ba modo mutin ne'ebe moris keta halo tuan liu.
G. Konkluzaun
Husi artigu simples ida ne'e sai hanesan inpirasaun no motivasaun ba ita hotu konaba dezelvolvimentu teknologia agrikultura iha área hotikultura liliu ba sistema hidropononik, nune'e bele dezenvolve teknologia agrikultura sai agrikultura komersial. Sistema agrikultura hidroponik babain iha nasaun dezenvolvidu ema uza iha kapital, katak iha kapital la iha espasu rai ka fatin atu kuda ai-horis, maibe ema uza rai ne'ebé naton hanesan iha uma hun, hodi dezenvolve hidroponik sai agrikultura komersial ne'ebe ho kuantidade produsaun barak.
Hakerek husi Kalisubun
Sunday, April 18, 2021
FITUN ROMAN MUTIN FALUN HO NAKUKUN
Fitun roman mutin
iha metan nia klaran
trianglu rua kinur ho mean
hari husi ran no ruin.
Historia ne'ebé maubere iha
ka'er metin prinsipiu ida
hakrak liberta patria no povo
husi mukit no kiak.
Hamosu demokrasia
haburas povo nia moris no
halokon injustisa
elemina diskriminasaun
Ohin nakfila...osan no pozisaun,
prioridade iha kakutak
konsiente hanesan inosente.
Lori Maubere nia livru
ko'alia hanesan anju
ho intensaun falsu
hanesan no hanesan profeta falsu.
Halo a'an hanesan rate
Iha liur furak no kapas
maibe iha laran
hanesan mate isin dodok
ne'ebe i'is tebes...
Media hasai informasaun
maibe la iha media
oinsa hau bele sukat
katak matenek.
Hakerek husi Relampago Qupanumalay
Saturday, April 17, 2021
DADOLIN PATRIA MAUBERE
Hei Timor,...!
ó lulik pinta ho koris
metan, mutin, kinur no mean.
Nasulin Ran Maubere
husi foho to'o tasi,
ba liberdade la'os ema ida nian,
ba liberdade la'os familia ida nian,
ba liberdade la'os partidu ida nian no
ba liberdade la'os lideransa ida nian.
Hei Timor,...!
hader, hader no hader
loke o matan nodi hare no hare,
susuk fuik be sei hakarak supa
ó ema no ó rai bokur iha rai
sagradu be o sosa ho ruin povu
Maubere be ó hanaran,
PATRIA MAUBERE.
Hakerek nain Raul Lairisa
EZISTÉNSIA FORSA HUMANISTA TIMOR-LESTE
Prinsípiu no filosofia FHTL nian mak sira mate voluntariu ba libertasaun patria, ami moris kontinua servisu voluntariu ba libertasaun povu. Hanoin katak atu liberta povu ho dalan oioin, maibé FHTL hili mak dalan eduksaun, Saude no Agrikultura tamba Pontus importante hirak nee sai hanesan patremoniu povo nian. Haree ba asun sira nee iha potensia tau hamotuk sai baze movimentu social, hodi kontrobui no fo alternativu ba prosesu dezenvolvimenu karakter Timorana. FHTL mos define asaun humanitarian ho terminologia ida; ema mak sai sentru ba buat hotu-hotu, katak iha sosiedade ida humanu mak mais valor liu no iha dignidade kompara ho material, sentidu katak humanu kompletu ho isin no klmar tenki kuda esperitu voluntariu no solidaridade ba maluk hamanu seluk. Husi parte seluk FHTL redefine, nundar timor oan bele iha neebe deit isin no klamar hanesan Timor oan lolos, humanista voluntariu no salidariu nee refleta ba solidariedade social naturalmente tula lisuk liman ba malu, koidadudu malu hanesan humanu lolos iha tempu saide deit,mate karik mate tesik ba, kiak karik kiak tesik ba, maibé susar ba ami atu husik liman los ba malu no ida nee refleta ba kultura husi vizavo sira.
FHTL nia aktividade edukasaun popular nundar meios ida atu kontrobui ba povo RDTL liu husi kapasitasaun hanesan kursus (lian ingles no prtugues), formasaun lideransa, saude publika no agrikultura ho gratuita iha area rurais no urbana, esperitu sira nee nundar eransa no obra asuwain luta nian la sura kolen, la sukat distansia maske la ho kutansia soldadu pronto ba RDTL. Vontade sira nee se ita konsidera ba edukasaun ohin loron, bele tau hamotuk matenek, badaen rekursu hodi sai movimentu eduksaun popular komunitariu neebe ke forte bele hamosu mudansa radikal iha komunidade sustentavel no saudavel.
Forsa Humanista Timor-Leste nafatin banati no promove tuir ideas ukun rasik-an, sai paralelu auto sufisiensia ba kominidade saudavel entermus koneisementu indepedensia, nunee fira katak libertasaun povo FHTL mos kontribui ba dezenvolvimentu social no uza rekursus auto sufisiente hodi tulun malu nundar humanu pronto sai rai metan ba dezenvolvimente.
Hare ba prinsipiu pontu de ordem, FHTL halo buat ida, la ho buat ida no la iha buat ida, deside an marsa edukasaun popular no festa edukasaun popular kada tinan haleu minicipiu sira iha Timor. Maske ema barak tenta atu muda konsentrasaun FHTL, maibé FHTL nafatin konsentra iha nia vizaun no misaun ba libertasaun povu maubere brani ba ita hotu, moris diak ba jerasaun tuir mai.
Fini FHTL buras dadauk ona iha baze mesmu ke laduk iha inflensia boot, maiba hanesan ai-tarak sempre sona elefante nia ain, signifika katak humanista iha ona baze social neebe iha nivel baixo asaun iha kampo no hirak nee nundar orbrigasaun moral ba kontribuisaun iha kontrusaun estadu no konstrusaun karakter voluntariu nasionalizme. FHTL dezafia no konsensiliza nafatin ema barak hadaet esperitu karakter voluntariu popular livre husi sistema estrutural, konserteza fin ba estadu no nasaun.
Ikus liu atu remata, hametin, haburas no hasae esperitu voluntariu iha epoka foun ho otas nurak hodi haburas ideas humanizmu. Se dei nundar Timor oan presiza tau atensaun ba esperitu voluntariu kultura solidaridade hanesan dalan ba kontrusaun karakter nasionalizmu isin no klamar nundar Timor oan.
Voluntariu mak rai metan ba dezenvolvimentu.
kee we matan ba jerasaun foun no la husik mata wen ba jerasaun foun.
Ema ida seidauk matenek wainhira seidauk fahe nia matenek ba jerasaun foun.
Se ó hadomi Timor, lao ba Timor no Hamotuk ita koidadu Timor.
Forsa humanista Timor-Leste la halo proposta, la iha duador husi internasional, nasionl no lokal maibe FHTL so iha deit esperitu voluntarizmu.
Hakerek Ideas Kolektivu Husi membru FHTL.
Thursday, April 15, 2021
Poema 7 de Dezembru
Poema 7 de Dezembru
Bobonaro-Balibo
husi laloran tasi,
lalehan no rai
nakonu ho besi kusan
meik ne'ebe hakarak
hakna'ok o soin, hamate
no explora o ema.
Lulik Timor
halo o ema aten
brani satan netik
besi kusan meik ho
liman mamuk be la
borus ba o emar isin
tamba o Timor be
lulik no sagradu.
Besi kusan meik be
borus no la borus ba
o ema isin ran be fakar,
isin be dodok, ruin be
naklekar no rate laek
tamba prinsipiu satan
netik ahu nain ba
ukun rasik an.
O ema aten brani
O ema la tauk mate
O ema forsa
Hari RDTL
Bobonaru-batugede 07/12/2020
Wednesday, April 14, 2021
Poema Versaun English no Tetun, Konaba Povo
Foto grafer Pedro Noronha |
Poema Versaun English no tetun, konba povo
Civilians
_______
Civilians's knowledge are still narrow
Knowledgeable leaders are widen through exploration
Civilians call for justice
Leaders invade with injustice
Civilians are voiceless
Voices of leaders are raised on stages for position and money
Civilians have less faith
Leaders starts with fallacy promises
Civilians are still poor while
Leaders privatize the country's money and wealth
Poverty increases
Leaders enrich themselves and their families
Civilians are suffering from hunger
Ingnorant leaders enjoy with corruption, collusion and nepotism
People are in need
Leaders are full with luxury of the country
Civilians needs roofs, while
Leaders are enjoy the luxury of its people
Povo
____
Povo nia konhesemento la dun kle'an
ukun nain hakle'an iha explorasaun
Povo hakilar ba lia los
ukun nain babeur ho injustisa
Povo hakilar ba lia los
ukun nain sama ho injustisa
Povo lian la'ek
ukun nain halian nia lian iha palku leten ba pozisaun no osan
Povo fiar mihis
ukun nain hahu promesa lia bosok
Povo kiak hela
ukun nain nafatin supa povo no rai ne'e nia bokur
Povo kiak hela
ukun nain riku matan ho familia
Povo triste ho hamlaha,
ukun nain kontente no hamanasa ho KKN
Povo la'o ain
ukun nain sae kareta parado
Povo manas iha loron manas
ukun nain Malirin iha AC.
05/07/2018
Kalisubun (Natalino Barros)
Tradusaun Tetun ba English Mana Lucia D'Jesus Monteiro
UM ARTIGO DE APRECIAÇÃO
Artigu refere hakerek husi belun diak Romeo Verdial ne'ebe envia ba ha'u iha horseik loraik sobre saida mak ha'u ho ha'u ni...
-
Artigu refere hakerek husi belun diak Romeo Verdial ne'ebe envia ba ha'u iha horseik loraik sobre saida mak ha'u ho ha'u ni...
-
Forsa Humanista Timor-Leste (FHTL) nundar organizasaun voluntariu puru, neebe nia sentru lokaliza iha Dili-Aloklaran ho membru ekipa iha 1...