Thursday, October 19, 2023

NATUREZA BAZIKU FILOZOFIA

Hakerek husi Kalisubun

Ensaiu ida ne'e, rezumu husi livru Filsafat Terakhir ne'ebe hakerek husi Miswari, M.Ud. Rezumu ne'e mós halo afirmasaun ba kontestualizasaun iha Timor.

Ikus-ikus ne'e, ema wain gosta hatun informasaun iha media sosial, informasaun hirak ne'e balu ho modelu informativu no balu seluk ho modelu kritiku. Informasaun  sira ne'e dalaruma loos no dalaruma mós modelu hoax, propaganda, provokativu no retorika ho intensaun atu gania públiku nia antensaun, nune'e bele atinje individu no grupu balu nia intrese. Iha informasaun balu mós fó benefisiu ba ema komún nia intrese.

Informasaun sira ne'ebé asesu iha media sosial, atu la bele influénsia lalais ita, mak primeriu halo diagnostik ba informasaun sira ne'e. Oinsa atu halo diagnostik? bele halo aproximasaun ho natureza baziku filozofia. Natureza baziku filozofia bele azuda ema buka hatene kle'an no luku kle'an hodi hamosu ema nia hanoin radikal no rasional.

Bele halo ensaiu ba afirmasaun husi natureza filozofia, mak hanesan tuir mai ne'e;

Filozofia signifika hanoin radikal, sentidu katak refere ba ema sira ne'ebé hanoin radikál (filozofiku/filsuf). No tanba hanoin radiķal nunka halo ema hanoin kona-ba situasaun ka fenomena ida de'it. Nia sei la para ho resposta ida de'it, no kontinua buka resposta seluk husi fenomena ne'ebé nia hasoru. Liuhusi hanoin ne'ebé radikal, filozofia buka atu hetan resposta ba problema sira ne'ebé mosu. Filozofia atu buka-hatene buat hotu nia natureza.

Hanoin radikal la signifika hatudu katak ita hakarak troka ita-nia hanoin, soe tiha ita-nia hanoin, maibé ho sentidu ida katak hanoin kle'an ba problema ka asuntu ida to'o nia abut. Hanoin radikál buka duni atu klarifika realidade, liuhusi deskobre no komprende realidade nia huun rasik.

Filozofia la'ós de'it kona-ba buat balu ne'ebé iha realidade, maibé buka atu hetan no hatene kle'an buat hotu hodi haree ba realidade tomak, filozofia sempre buka prinsípiu importante sira husi realidade tomak. Buka prinsípiu sira katak buka-hatene buat ne'ebé importante liu mak realidade. Hodi buka-hatene kona-ba realidade nia esensiál, ita bele hatene ho loloos realidade ne'e no sai klaru. Buka hatene kle'an, mak prinsípiu karakterístika báziku ida husi filozofia.

Filozofiku mak ema ne'ebé buka lia-loos. Lia-loos ne'ebé nia buka mak lia-loos ikus kona-ba realidade hotu no buat hotu ne'ebé ita bele kestiona. Tan ne'e, ita bele dehan katak filozofia katak buka lia-loos kona-ba buat hotu.

Lia-loos ne'e rasik tenke responsabiliza. Ne'e katak lia-loos tenke nakloke hodi kontinua kestiona nafatin, no halo examinasaun, atu nune'e bele hetan lia-loos ne'ebé loos liu. No ida ne'e nafatin kontinua. Tan ne'e, ita bele dehan katak lia-loos iha filozofia nunka absolutu no ikus, maibé sempre muda-an husi lia-loos ida ba lia-loos foun ida, lia-loos ne'ebé iha duni no loos liu.

Filozofia mosu tanba iha dúvida. Atu bele halakon dúvida sira-ne'e, presiza klareza. Iha filozofiku balu ne'ebé dehan katak Filozofiza signifika buka klareza no esplika kona-ba realidade hotu. Geisler no Feinberg (1982: 18-19) hateten katak karakterístika peskiza filozofiku nian mak esforsu maka'as atu hetan klareza intelektuál (intellectual clarity).

Hanoin radikal, buka prinsípiu, buka lia-loos, no buka-hatene ho klaru no kle'an, la bele akontse ho di'ak se la iha hanoin ne'ebé rasionál. Hanoin rasionalmente katak hanoin ne'ebé lójika, sistemátiku no kritiku. Hanoin lójiku la'ós de'it kona-ba atu hetan kompriensaun ne'ebé bele simu liuhusi intelijénsia saudavel , maibé mós bele halo konkluzaun no halo desizaun ne'ebé apropriadu no loloos husi premisa ne'ebé uza.

Hanoin lójiku mós presiza hanoin ne'ebé sistemátiku. Hanoin sistemátiku mak hanoin lubuk ida-ne'ebé iha relasaun ba malu ho hanoin lójiku. Se ita la iha hanoin ne'ebé logiku, sistemátiku no koerente, ita la bele hetan lia-loos ne'ebé loloos ho kle'an.

Hanoin kritiku signifika atu kontinua avalia argumentu sira ne'ebé dehan loos ona. Ema ne'ebé hanoin kritiku sei la fasil atu fiar ba lia-loos, se nia-rasik seidauk buka hatene kle'an duni lia-loos ne'e.

Hanoin ne'e, atu radikal no  rasional liu tan mai ita luku kle'an liu tan ho natureza filozofia.


UM ARTIGO DE APRECIAÇÃO

Artigu refere hakerek husi belun diak Romeo Verdial ne'ebe envia ba ha'u iha horseik loraik sobre saida mak ha'u ho ha'u ni...